در معرفی کتاب «کودک فلسفی»:
به قلم: یاشار هدایی
کتاب «کودک فلسفی» از تازه‌های بازار نشر است که به قلم «جانا مورلون» و به ترجمۀ «مرتضی براتی» منتشر شده است. محور مشترک مطالب کتاب که در هفت فصل دسته‌بندی شده‌اند، موضوع پرورش توان فکری و فلسفی کودکان است.
«جانا مورلون»، از چهره‌های آکادمیک و مطرح در برنامۀ «فلسفه برای کودکان» و از شاگردان «متیو لیپمن»، بنیان‌گذار این برنامۀ آموزشى است. «متيو لیپمن»_ استاد رشتۀ فلسفه دانشگاه کلمبیا در دهه شصت میلادی_ با مشاهدۀ ضعف استدلال‌ورزی دانشجویان،در پی پاسخ‌گویی به این پرسش برآمد که «چرا دانشجویان از لحاظ قدرت تفکر و استدلال ضعیف هستند؟» او در تأملات و جستجوهای خود برای یافتن پاسخ، به اهمیت و نقش دوران کودکی در یادگیری برخی از مهارت‌های مرتبط با فلسفه رسید. به باور او، تفکر چیزی است که باید مدت‌ها پیش از دورۀ تحصیل دانشگاهی، شکل و قوام بگیرد.
از نظر «لیپمن» بسیاری از بزرگسالان به‌رغم برخورداری از مهارت‌های مختلف، فاقد مهارت استدلال‌ورزی هستند. او معتقد بود که کودک علاوه بر مهارت‌های سه‌گانۀ خواندن، نوشتن و محاسبه؛ به مهارت چهارمی تحت عنوان «استدلال‌ورزی و داوری» نیز نیاز دارند. او در راستای تأمین این نیاز، بنیان برنامه‌ای میان رشته‌ای را پی افکند که در سال ١٩٩٨ ميلادى.با نام «فلسفه برای کودکان» (Philosophy for children يا p4c) مورد تائيد يونسكو قرار گرفت. فلسفه براى كودكان در ايران به اختصار، «فبک» ناميده مى‌شود.
«متيو لیپمن» برای پيش‌برد مقصود خویش، به تألیف داستان‌هایی برای کودکان پرداخت. چرا که ادبیات کودک را منبعی پربار برای تفکر پیرامون مسائل فلسفی می‌دانست. امروزه اگرچه در ويژگى‌هاى آثار مناسب براى برنامۀ «فبك»، بين صاحب‌نظران اختلاف‌نظر وجود دارد، اما شاكله و ساختار اين برنامه يك‌دست و منسجم است.
«فبک»، اگر چه مرتبط با فلسفه است، اما برنامه‌ای میان رشته‌ای است و با علومی چون روانشناسی و رویکردهای مختلف آن، رياضى، منطق و… هم‌پوشانی دارد. در این برنامه، فلسفه به عنوان دانش مطرح نیست و هدف آن نیز آموزش آرا فلاسفه نیست. آنچه در این برنامه اهمیت دارد، فرآیندهای ذهنی فلسفه‌ورزی است و نه نتایج برآمده از یک فلسفه خاص.
فلسفه براى كودكان در پی تقویت تفلسف‌های ارزشمند کودکانه است که ريشه در پرسش‌هاى آن‌ها دارد. اما اغلب توسط بزرگسالان و در نتیجه توسط خود کودکان واپس زده می‌شود. «فبک» یادگیرنده محور است و در نتیجه معلم ندارد و به جای معلم، این «تسهیل‌گر» است که با طرح پرسش‌های هدفمند از کودکان، بحث و گفت‌وگویی را پيرامون موضوع كتاب‌هاى كودك به سامان می‌برد که از آن تحت عنوان «کندوکاو» یاد می‌شود. اهمیت بحث و گفت‌وگو و پرسش و پاسخ‌های متوالی در فبک به‌حدی است که آرایش نشستن کودکان در جلسات فبک، از آرایش مرسوم در کلاس‌های درس پیروی نمی‌کند، بلکه به صورت «حلقه» است.
کتاب «کودک فلسفی» با ترجمۀ روان «مرتضی براتی»، کتابی شیرین و خوش‌خوان است که محورهای متنوع و گسترده‌ای را دربر می‌گیرد. این تنوع و گستردگی برآمده از ذات برنامۀ فلسفه برای کودکان و البته خود فلسفه در معنای عام آن است.
دو فصل نخست کتاب اختصاص به بیان دو مفهوم «خود فلسفی» و «حساسیت فلسفی» و بسط معنایی آن‌ها دارد. مقصود نویسنده کتاب از «خود فلسفی»، یعنی «بخشی از ما که جنبه‌های اساسی وجودمان را به‌طور عمیق رازآلود می‌یابد» (صفحۀ 19 کتاب) بنابراین، رشد «فرآیند خودپرسشی»(self questioning) و «کاوش معنا»، حاصل خود فلسفی و ویژگی تفکر فلسفی است. مولف کتاب «کودک فلسفی» در سراسر کتاب در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که «والدین چگونه می‌توانند از پرورش خود فلسفی کودکان حمایت کنند؟» در نتیجه در فصل نخست از تفاوت‌های «فلسفه‌ورزی‌هاى کودکانه» و «فلسفه‌خوانی‌های بزرگسالانه» و اهمیت اولی سخن می‌گوید.
هدف نویسنده از طرح مفهوم «حساسیت فلسفی» در فصل دوم کتاب، قانع‌نشدن کودک به پاسخ‌های دریافتی است. «حساسیت فلسفی، پرورش توانایی خود برای تشخیص و تأمل بر روی پرسش‌های بنیادین دربارۀ وضع بشر و توقف‌نکردن بر پاسخ‌هایی است که می‌یابیم «(صفحه 47 کتاب)اما پیش‌شرط این حساسیت فلسفی، توجه والدین به پرسش‌های کودکان و ورود به گفت‌وگوهای فلسفی با آنان است.
متافیزیک، معرفت‌شناسی، اخلاق و زیبایی‌شناسی چهار موضوعی هستند که در چهار فصل بعدی کتاب، از زاویه نگاه فلسفه برای کودکان واکاوی شده‌اند. در همۀ این موارد، نویسنده از پس طرح یک نکته یا بنیان نظری، دست به کار ارائۀ مصادیق.و مثال‌هایی از تجربیات شخصی و شغلی خود و کتاب‌هایی از حوزۀ ادبیات کودک می‌شود. مصاديق و مثال‌ها به گونه‌اى هستند كه روال يك كندوكاو فلسفى و كودكانه در موضوعات کاملاً انتزاعى را براى مخاطب غير متخصص جذاب و قابل‌فهم مى‌كند.
واپسین فصل کتاب با عنوان «چه چیزی برای کودکان‌مان می‌خواهیم؟»، به بیان آثار و ثمرات کندوکاو فلسفی بر شخصیت و زندگی کودکان پرداخته است. استناد نویسنده به نقل‌قولى در انتهای کتاب، مبنی بر اینکه «کندوکاو فلسفی، در بهترین حالت، ماجراجویی ساختن تمام زندگی است»؛ عصاره و جوهره پاسخ‌های او به پرسشی است که بر عنوان این فصل نشسته است.
نویسندۀ کتاب «کودک فلسفی» در جای‌جای اثر خود، متناسب با موضوعاتی که پیش می‌کشد، مثال‌های متعددی از آثار ادبی کودکان آورده است. تلاش ارجمند «مرتضى براتى» _مترجم کتاب_ در معرفی آن دسته از کتاب‌هایی که به فارسی ترجمه شده‌اند، منبع گران‌بهایی از کتاب‌های مناسب «فبک» را در اختیار مخاطب ایرانی گذاشته است. با رجوع به پاورقی صفحات و همچنین کتاب‌شناسی انتهای اثر می‌توان لیستی از این کتاب‌ها تهیه کرد. در کتاب‌شناسی انتهای اثر، از 134 عنوان کتاب فهرست‌شده، 83 عنوان کتاب یعنی بیش از شصت درصد آن‌ها، همراه با نام مترجم و ناشر ایرانی معرفی شده‌اند.
کلام آخر اینکه، کتاب «کودک فلسفی» کتابی ارزشمند برای والدین، مروجان کتاب‌خوانی و تسهیل‌گران «فبک» است. اما دو دستۀ نخست مخاطبان، که برنامۀ فلسفه برای کودکان را به صورت تخصصی دنبال نمی‌کنند، باید مراقب باشند که مبانی و حدود حاکمیت و قلمرو اين برنامۀ آموزشى را پاس بدارند. بنیان اين برنامه اگرچه بر بحث و گفت‌وگو استوار است، اما هر بحث و گفت‌وگویی در این برنامه نمی‌گنجد. تسهیل‌گری در فبک، مهارتی خاص است که بی‌توجهی به آن می‌تواند روند کندوکاوهای فلسفی را به پاسخ‌هایی القا شده، قطعی، همیشگی و برای تمام فصول منتهی کند و این هدفی مغایر با برنامۀ فلسفه برای کودکان و مقصود مؤلف و مترجم کتاب کودک فلسفی خواهد بود.
كتاب «كودك فلسفى» به نويسندگى «جانا مورلون» و ترجمۀ «مرتضى براتى» در ٢٢١ صفحه توسط «نشر لگا»، به قيمت ٣٩٠٠٠ تومان منتشر شده است.
