در مصاحبه با مترجم کتاب «ادبیات، فیلم، فرهنگ»؛ محسن فخری1400-05-02

کتاب ادبیات، فیلم، فرهنگ

آیا نقد تنها مختص هنر و ادبیات و فرهنگ است؟ یا با دید انتقادی می‌توان به مسائل دیگر نیز نگاه کرد؟

اگرچه ما به شکل تخصصی نقد و نظریه را رشته‌ای برآمده از فضاهای آکادمیک و دانشگاهی می‌دانیم، مسالۀ مهم این است که نقد و نظریه در تلاش برای تببین روابطی است که در هنر و ادبیات بازنمایی می‌شوند و بازتاب می‌یابند. در دنیایی که مرز‌بندی‌های مشخص گذشته تغییر کرده و بازتعریف شده و هنر از قامت فاخرانه و دور از دسترس و نخبه‌گونۀ خود بیرون آمده و به‌واسطۀ رسانه و فضای مجازی عمومیت یافته، نقد و نظریه نیز به ناچار مجبور است به قلمروهایی ورود کند که متعلق به عموم مردم است.
امروزه هنر و فرهنگ عامه تریبون‌هایی قوی در اختیار دارد و دنیای تک‌صدایی هنر فاخر در بسیاری از موارد میدان را به هنر و فرهنگ عامه واگذار کرده‌است. حال نقد می‌تواند دو مسیر در پیش بگیرد: همچنان موقعیت فاخرانۀ خود را حفظ کند یا نظریات و رهیافت‌های خود را به تمامی فضاها گسترش دهد که از نظر من راه دوم بسیار منطقی‌تر و درست‌تر است اما فراموش نکنیم که دنیای امروز دنیای بینارشته‌ای است وقتی ما معتقدیم که نظریه ساختاربندی تجارب انسانی است و به ما در درک جهان و نظم‌بخشی به تجارب مغشوش زندگی کمک می‌کند، دیگر نمی‌توان حوزۀ نقد و نظریه را محدود به ادبیات و هنر کرد.

بگذارید با کمک از مایکل رایان پاسخ سوال شما را این طور به پایان ببرم که وقتی مطالعات فرهنگی از همان ابزارهای مطالعات ادبی برای تحلیل زندگی روزمره بهره می‌برد، پای نقد خواه‌ناخواه.به حوزه‌های دیگر زندگی کشیده می‌شود. ادوارد سعید نیز در اثر خود جهان، متن و منقد به ارتباط تنگاتنگ نقد با سیاست، تاریخ، اجتماع و… می‌پردازد و نقد را موضوعی زمینی می‌خواند و منظور او از این تعبیر این است که نقد به ناچار باید به این حوزه‌ها بپردازد. پس نمی‌توان آن را در انزوا و تنها در محیط آکادمیک محبوس کرد..

برویم سراغ کتاب «اصول و مبانی نقد: ادبیات، فیلم، فرهنگ»؛ در مقدمۀ این اثر اشاره می‌کنید که نظریه در سال‌های اخیر تلاش کرده است که بگوید متن ادبی محصول فرهنگ است، خب این امر به معنی نادیده‌گرفتن مؤلف یا هنرمند نیست؟ یعنی همان‌طور که رولان بارت در نظریۀ مرگ مولف می‌گوید باید متن را فراتر یا سوای مؤلف مورد بررسی قرار داد؟ آیا واقعاً عقاید و افکار فرد موثر نیست؟ تنها فرهنگ و محیط اثرگذار است؟

ببینید شاید موضوع مرگ مؤلف در ایران بیشتر شبیه به سوء‌تفاهم باشد و البته این سوءتفاهم نه برای جامعه آکادمیک و متخصص نقد که بیشتر برای خوانندگان خاص ادبیات پیش آمده است. آنچه در ایران به مرگ مؤلف تعبیر می‌شود، بیشتر شبیه آن چیزی است که فرمالیست‌ها مد نظر دارند و نه آنچه بارت در زمان ساختگرابودنش نظریه‌پردازی کرد.

آنچه می‌توان بر آن تاکید کرد، این است که مرگ مؤلف به معنی جدایی متن از نویسنده به‌عنوان تنها مالک آن است. اهمیت زبان به‌عنوان بستر گفتمانی و بیانی بسیار بیشتر از.خود مؤلف است. حال سوال این است که با چنین نگاهی آیا ما مؤلف را نادیده.می‌گیریم؟ خیر نمی‌توان این همه رادیکال عمل کرد. مهم این است که خواننده بداند متن محصول یک ذهن مستقل و کاملاً آگاه در بستر اجتماعی نیست. متن، چه ادبیات، سینما، نقاشی و…، محصول زبان و گفتمانی است که مؤلف خود بخشی از آن است؛ اما در هر حال نمی‌توان ارتباط متن با مؤلف را آن‌طور که سنت منتقدان نقد نو بود، از هم قطع کرد.

در مقدمه‌ای که آقای نجومیان بر این کتاب نوشته،.تعاریف متعددی از دیدگاه منتقدان مختلف دربارۀ نقد مطرح کرده است؛.آیا به راستی به دلیل همین نگاه‌های مختلف نمی‌توان تعریف واحدی از نقد ارائه کرد؟ یا این‌که منتقد می‌تواند یک یا چند تعریف را از نقد برگزیند و روش خود را برمبنای آن قرار دهد؟

از آنچه در مقدمۀ کتاب به قلم دکتر نجومیان آمده می‌توان به روشنی استنباط کرد که نقد و نظریه موضوعی است پویا و نه ایستا و به تعبیر ایشان آغاز و پایانی ندارد و «همواره تنها ادامه است.» وقتی این‌طور به قضیه نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که هرگونه تلاش برای ارائۀ تعریفی واحد برای نقد و نظریه به‌معنای تلاش برای گرفتن وجه پویای آن و ایستاسازی مقوله‌ای است که حیاتش در گفت‌وگو، مباحثه، مجادله و بازتعریف‌شدن ادامه می‌یابد. انتظار برای رسیدن به تعریفی واحد از نقد و نظریه همچون درخواستی است که همگان جهان را صرفاً از یک پنجره نظاره کنند. پس به جای تلاش برای رسیدن به تعریفی واحد بهتر است که تکثر موجود را بپذیریم و آگاهانه با درنظرگرفتن همین تکثر به خوانش ادبیات و هنر بپردازیم.