مصاحبه با مرتضی براتی توسط مجله دوفصلنامه علمی دانشجویی انجمن علمی علوم تربیتی دانشگاه شیراز
دکتر مرتضی براتی، متولد 1363 در اهواز و دارای مدرک دکتری «زبان و ادبیات فارسی» است. او مترجـم و پژوهشگر فلسفه برای کودکان، معلم و مدرس دانشگاه فرهنگیان و منتقد نظام آموزشی و دبیر مجموعۀ «فلسفه برای کودکان» نشر لگا است.
این نشر یک بخش اختصاصی به این حوزه اختصاص داده و با دقت نظر آثار را انتخاب و منتشر می‌کند.ایـن نشر در حوزۀ فبک به خوبی جاافتاده و کتاب دیگری نیز از دکتر سعید ناجی، خانم سمانه عسکری و شما نیز تحت عنوان «کندوکاو فلسفی برای کودکان» منتشر کرده است.
مجموعه کتاب‌های «فلسفه برای کودکان و نوجوانان» نشر لگا
«دیده اما نشنیده»
کتاب «دیده اما نشنیده» اثر جانا مور لون کـه در زمستان ۱۴۰۱ توسط نشر لگا بـه چاپ رسید، بهانه خوبی به دست داد که با مترجم آن دکتر مرتضی براتی به گفتگو بنشینم. جانا مور لون نویسنده، مدیر مرکز شمال‌غربی فلسفه برای کودکان گروه فلسفه دانشگاه واشنگتن و رئیس (بنیاد جهانی افلاطون) بنیاد یاددهی و یادگیری است. او پیشرو نهضت در حال رشد برای حمایت از کندوکاو فلسفی در میان کودکان است.
مور لون، از سال 1995 در آمریکا بـه کودکان فلسفه آموزش می‌دهد. همچنین کارگاه‌هایی را برای دانشجویان، معلمان، والدین و افراد دیگر در مورد معرفی فلسفه به کودکان و نوجوانان اجرا می‌کند. او همچنیــن از سال 2009 کرسی فلسفه کمیته همیاری فلسفی در آموزش پیش از دانشگاه را برعهده دارد و نیز نویسنده وبلاگ تأمل با صدای بلنـد: فلسفه‌ورزی با کودکان است.
کتاب «دیــده امــا نشــنیده»، در هفت بخش بــه چاپ رسیده که عبارتند از: ۱. نشنیدن ۲. کودکی ۳. دوستی ۴. صدای سیاسی ۵ . خوشبختی ۶. مرگ ۷ . گوش دادن. این کتاب بـا زبانی ساده بـه بحث صدای کودکان و اهمیت آن می‌پردازد. اینکه چطور سن‌گرایی مانع ما در شنیدن سخنان آن‌ها می‌گردد. نکته جالب آنکه، همانطور که در مصاحبه هم خواهید خواند، صدای کودکان واقعا در جای‌جای کتاب حاضر است. بدین معنی که بیشـتر بخش‌هـای کتاب حاصل تبادل نظر نویسنده بـا خـود کودکان است. منابعی هم که در آخر هر فصل آورده شده، قابل استفاده علاقه‌مندان مطالعات کودکی خواهد بود.
_ لطفا در مورد مسیر مترجمی خود برای ما توضیح دهید.
مرتضی براتی: کتاب اولی کـه از من چاپ شد، «طرح درس‌های فلسفه برای کودکان» از مایکل باروز بود. خـود نویسنده جزوه‌ای در سایتی منتشر کرده و اولین جرقه‌های آشنایی من با فبک از آنجا رقم خورد.
آن زمان در حال نوشتن رساله دکتری خود بودم و با مشاهدۀ این فایل، از آن خوشم آمد. تصمیم گرفتم برای استفادۀ خـودم، این طرح درس‌ها را هم ترجمه کنم و قصد انتشـار آن را هم نداشتم. خود کار ترجمه را از زمان دبیرستان انجام می‌دادم؛ ترجمه شعر، متنهای روزنامه، داستان‌های کوتاه. ولــی مترجم شدنم از سر اتفاق بود. بعد از اتمام کار، احساس کردم کار ارزش انتشار دارد و می‌تواند برای بقیه هم مفید باشد. بنابراین آن را به انتشارات شهرتاش سپردم.
«پرسشگری و گفتگو با کودکان و نوجوانان»
در همین حین هنوز بــا آقای مایکل باروز با ایمیل در ارتباط بودم. سـال ۲۰۱۸ بود که او به من گفت که ما در حال انتشار کتاب جدیدی هستیم و لینک آمازون آن را در اختیار من قرار داد که همین کتاب «پرسشگری و گفتگو با کودکان و نوجوانان» بود کـه با همکاری جانا مورلون نوشته شده بود.
وقتی به او گفتم ما قادر به تهیه کتاب نیستیم، خودش فایل کتاب را برای من ارسال کرد. از طریق این کتاب من با کتاب اصلی خانم جانا مورلون آشنا شدم به نام «کودک فلسفی» که عنوانش برای من جالب بود.
خود کتاب «پرسشگری» قبل از دیگر آثار ترجمه و به نشر کرگدن سپرده شده بود؛ ولی به دلیل طولانی شدن فرایند چاپ، این کتاب حتی بعد از «کودک فلسفی» و در نهایت توسط نشر لگا به چاپ رسـید.
کاغذی ۱۲ مورد از انتخاب‌ها را می‌توانند ارسال کنند. پست آمریکا به ایران هم غیرممکن بود؛ بنابراین با ارسال به دوستی در آلمان این کتاب‌ها به دست ما رسید. این کتاب‌ها در یک مجموعه سه جلدی تحت عنـوان «داستان‌های فکری و فلسفی برای کودکان و نوجوانان» در نشر لگا بـه چاپ رسید که البته این مجموعـه دنباله‌دار بوده و ده جلد دیگر در نزد انتشارات لگا و ده جلد دیگر در انتشارات شانه‌به‌سـر در نوبت چاپ به سر می‌برند.
«کودک فلسفی»
همگی این کتاب‌ها توصیه شده توسط بنیاد جهانی افلاطون هستند که قبلًا زیرمجموعه دانشگاه واشنگتن بوده و سپس به بنیادی مستقل تبدیل شده است. این بنیاد سایت غنی‌ای هم به آدرس (www.plato-philosophy.org) دارد که مجموعه‌ها را در اختیار تسهیل‌گران می‌گذارد.
این داستان‌ها هم از نظر ادبی – غنایی و هم فلسفی کتاب‌های غنی‌ای هستند. برای ترجمه «کودک فلسفی»، نسخه کاغذی آن را از طریق سایتی هرچند به هزینه گزاف خریداری کردم. هنگام ترجمه این کتاب، به عالی بودن محتـوای آن پـی بردم و با مورلون از طریق ایمیل در ارتباط بودم.
هنگامی که موضـوع نداشتن حق کپی‌رایـت در ایران را مطرح کردم، مورلون از طریق بنیاد افلاطــون (PLATO)، هزینه کپی‌رایــت را پرداخت کرد. کتاب «کودک فلسفی» همچنین دارای یک کتاب‌نامـة پربار است که در آن مجموعه داستان‌هایی را معرفی شده و برای تسهیل‌گران فبک بسیار کمک کننده است.
«فلسفه شرق و غرب بـرای کـودکان و نوجوانان»
کتاب بعدی «فلسفه شرق و غرب بـرای کـودکان و نوجوانان» از خانم شارون کی بود که عنوان شرق برای من جالب بود. این کتابی جمع‌وجور و مناسب برای خانواده‌ها هست که بـا زبانی ساده اما عمیق به آرای فیلسوفان ورود کرده است. در بخش‌هایی تحت عنــوان فکر کنید هم از دیدگاه خواننده می‌پرسد. کتاب بعدی باز از خانم جانا مورلون «دیــده اما نشــنیده» است که به نوعی ادامه «کودک فلسفی» در حوزۀ عملی محسوب می‌گردد.
این کتاب گفتوگوهایی است که خود نویسنده با کودکان داشته است. این کتاب در زمان انجام این مصاحبه سه هفته‌ای می‌شود که منتشر شده است و یک هفته پیش از چاپ در آمریکا برندۀ جایـزۀ آثار برجسته علمی ۲۰۲۲ شد. کتاب‌های جانا مورلون کتاب‌های بسیار خوبی بوده و در ســایت آمــازون هم در این زمینه امتیاز کامل پنج‌ستاره گرفته‌اند.
کتاب دیگری بـه نام « فلسفه، کودکان و کتاب‌های تصویری» از تام وارتنبرگ در نوبت چاپ هست. بـه علاوۀ آن کتاب «افلاطون اشتباه می‌کرد» از دیوید شاپیرو با عنوان فرعی «فلسفه‌ورزی با کودکان و نوجوانان» نیز در مرحله ویرایش است. عنوان کتاب هم از این روی انتخاب شده که طبق نظر افلاطون تا حدود چهل‌سالگی کســی نبایــد وارد فلسفه شود. این مسیر مترجمی من و آثاری بود که تا به امروزه ترجمه شده است.
_ به عنوان یک مترجم تخصصی آثار فلسفه برای کودکان چه معیارهایی را در انتخاب کتاب‌ها در نظر می‌گیرید؟
مرتضی براتی: خب مورد اول اینکه نویسندۀ کارها خودش فبکی و در این حوزه متخصص باشد؛ به‌عنوان مثال خانم جانا مورلون شاگرد برجستۀ متیو لیپمن بوده است. ایشان خودش تخصصی نمی‌نویسد و مخاطب کتابش فراگیر است. مهم است که متن فقط مختص دانشجویان علوم تربیتی نباشد؛ بلکه برای والدین و دانشجویان دیگر هم قابل استفاده باشد. همچنـن زبان سلیسی را به کار می‌برد. برخــلاف کتاب‌هـای لیپمن که بـه متنی فیلسوفانه و آکادمیک نزدیک می‌شود که بخشی هم به خاطر ترجمه هست. بازخوردی که از خواننـدگان «کودک فلسفی» می‌گیرم این است که انگار در حال خواندن داستان و روایت هستند. ویژگی مهم دیگر برای من جدید بودن است.
همچنین بازخورد کتاب را در آمازون و سایت‌های دیگری چون گودریدز (Goodreads) هم چک می‌کنم که بازخورد مخاطب در آنجا چگونه است. گاهی کتاب‌هایـی هستند که عنوان چشمگیری دارند؛ ولی فیدبک خوبی دریافت نکرده است و من آن را کنار می‌گذارم. این موارد معیارهای من در ترجمه برای حوزۀ فبک است.
_به عنوان مترجم این حوزه با چه مشکلاتی روبه‌رو هستید؟
مرتضی براتی: مشکلات کلی‌ای که تمام مترجمان بـا آن روبه‌رو هستند، تیتـراژ پایین کتاب‌ها، نبود انتفاع مالی و کار کردن با ناشر دغدغه‌مندی است که حوزۀ کاری ما را جدی بگیرد. دیگر مشکل فضاییست که حول فلسفه برای کودکان شـکل گرفته و بسیار هم شلوغ شده است. کتاب‌هایی این عنوان را یدک می‌کشند که نه کتاب‌های عمیقی بود و نه ترجمه خوبی دارند. متأسفانه این حوزه شکل بازاری و رقابتی پیدا کرده است. یک گلایه مانند هم اینکه کتاب‌هـای من در بین مخاطبان عمومی با استقبال خوبی روبه‌رو شده است؛ ولی کسانی که خود را متولی فبک می‌دانند خیلی کم این کتاب‌ها را معرفی می‌کنند؛ بنابراین از این سمت در حق کتاب‌هایی چون «کودک فلسـفی» اجحـاف شده است درحالی‌که چاپ چهارم آن با تیتراژ ۸۰۰ تا در حال انتشار بوده و استقبال خوبی هم از آن شده است.
توانی که من برای مترجمی در کنار شغل اصلیم -تدریس در دانشگاه – می‌گذارم؛ بسیار زیاد بوده که در کنار نداشتن بازخورد مالی مورد این بی‌مهری‌ها هم قرار گرفته است.
در نهایت من در تلاش هستم از این موارد با بازخـوردی که از مخاطبم می‌گیرم، چشم بپوشم. وقتی می‌بینم در جامعه و دانشگاه از این کتاب‌ها استفاده می‌شود، خوشحال می‌شوم و احساس تأثیرگذاری و امیدواری می‌کنم. وقتی که این کتاب‌ها به عنوان منبعی برای پایان‌نامه‌های دانشجویان استفاده می‌شوند، یا زمانی که این کتاب‌ها تبدیل بــه منبــع درسی در دانشگاه‌هایی چون بهشتی و تهران و غیره می‌شود
- مصاحبه‌گر: مهسا پوست فروش فرد ( دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه شیراز)
- منبع: دو فصلنامۀ علمی-دانشجویی انجمن علمی علوم تربیتی دانشگاه شیراز
